Η ανάπτυξη της προσωπικότητας μέσα στο χρόνο. Σταθερότητα ή αλλαγή;
Η μελέτη της ανάπτυξης της προσωπικότητας του ατόμου αποτελεί ίσως ένα από τα σημαντικότερα πεδία επιστημονικού ενδιαφέροντος για τους ψυχολόγους. Όταν κανείς μελετά την προσωπικότητα, απευθύνεται στο ολοκληρωμένο, σύνθετο, συνεκτικό και μοναδικό άτομο και προσπαθεί να κατανοήσει τον συσχετισμό όλων των διαφορετικών πτυχών της λειτουργίας του. Πρόκειται για ένα φαινόμενο τόσο πολυδιάστατο, ώστε καθίσταται αδύνατο να κατανοηθεί επαρκώς με τη συνδρομή ενός μόνο επιστημονικού παραδείγματος. Για το λόγο αυτό, προσεγγίζεται διεπιστημονικά μέσα από τη σύμπραξη της ψυχολογίας, της νευροεπιστήμης, της στατιστικής, της (μοριακής) βιολογίας, της γενετικής της συμπεριφοράς και άλλων επιστημών. Πριν προχωρήσουμε παρακάτω, θέτουμε το εξής ερώτημα: Πώς ορίζεται η προσωπικότητα και πώς μπορούμε να την κατανοήσουμε;
Αν και οι θεωρητικές πεποιθήσεις κάποιου μπορεί να επηρεάσουν ελαφρώς τον ορισμό που υιοθετεί για την προσωπικότητα, γενικά υπάρχει σύγκλιση απόψεων στο ότι ο όρος “Προσωπικότητα” αναφέρεται στα ψυχολογικά χαρακτηριστικά που συμβάλλουν στα σταθερά και ξεχωριστά μοτίβα συναισθημάτων, σκέψης και συμπεριφοράς ενός ανθρώπου. Τα ερωτήματα που τίθενται από κάποιον θεωρητικό της προσωπικότητας αφορούν τη δομή της προσωπικότητας (δηλαδή από τι αποτελείται), τις διεργασίες της προσωπικότητας (δηλαδή τις ψυχολογικές αντιδράσεις που αλλάζουν δυναμικά και την αλληλουχία κινήτρων) και την ανάπτυξη και εξέλιξή της (δηλαδή τον τρόπο που εξελίσσεται καθένας από εμάς σε ένα μοναδικό άτομο μέσα από την παρατήρηση μοτίβων ανάπτυξης). Θεωρίες όπως οι ψυχαναλυτικές, οι φαινομενολογικές, ο συμπεριφορισμός, οι θεωρίες των χαρακτηριστικών και η κοινωνιογνωστική θεωρία τοποθετούνται διαφορετικά απέναντι στα ερωτήματα αυτά. Στη συνέχεια, θα ασχοληθούμε με τις θεωρίες των χαρακτηριστικών και συγκεκριμένα με τη θεωρία της Μεγάλης Πεντάδας και με την Κοινωνιογνωστική Θεωρία.
Συνιστώσες της Προσωπικότητας: “Φύση” εναντίον “Ανατροφής”
Η ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου οφείλεται στη δυναμική και συνεχόμενη αλληλεπίδραση των γενετικών παραγόντων (φύση), με τους περιβαλλοντικούς (ανατροφή). Ένας γενετικός παράγοντας είναι για παράδειγμα η ιδιοσυγκρασία. Η ιδιοσυγκρασία συνίσταται στις βιολογικά καθορισμένες συναισθηματικές και συμπεριφορικές τάσεις που είναι ήδη εμφανείς από την πρώιμη παιδική ηλικία. Ο Kagan υπέθεσε ότι τα βρέφη κληρονομούν διαφορές στη βιολογική λειτουργία, που τα καθιστούν περισσότερο ή λιγότερο αντιδραστικά στις καινούργιες καταστάσεις, και ότι αυτές οι κληρονομικές διαφορές τείνουν να είναι σταθερές κατά την ανάπτυξη. Παρατήρησε, λοιπόν, δύο βασικά ιδιοσυγκρασιακά προφίλ: τα συνεσταλμένα και τα μη συνεσταλμένα παιδιά.
Από την άλλη, γνωρίζουμε ότι το περιβάλλον διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της προσωπικότητάς μας. Ορισμένοι περιβαλλοντικοί συντελεστές συμβάλλουν στις ατομικές διαφορές, ενώ άλλοι κάνουν τους ανθρώπους να μοιάζουν μεταξύ τους. Περιβαλλοντικοί συντελεστές, μεταξύ άλλων, μπορεί να είναι ο πολιτισμός, η οικογένεια και οι συνομήλικοι. Το πολιτισμικό πλαίσιο εντός του οποίου ζει και αναπτύσσεται ένα άτομο, μπορεί να επηρεάζει διακριτικά αλλά σε βάθος την προσωπικότητα του ατόμου, αφού καθορίζει το ρόλο του μέσα στην κοινωνία, τους αποδεκτούς τρόπους έκφρασης των συναισθημάτων, τις διαπροσωπικές του σχέσεις, τη στάση του απέναντι στη ζωή και το θάνατο κ.α. Η οικογένεια επηρεάζει επίσης την ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού μέσω των προτύπων συμπεριφοράς που παρέχει στα παιδιά, των επιβραβεύσεων, ακόμη και μέσω των ενδεχόμενων προτιμήσεων απέναντι στα παιδιά. Ίσως η πιο σημαντική από όλες τις περιβαλλοντικές επιρροές θεωρείται η επιρροή των συνομηλίκων. Οι παρέες των συνομηλίκων βοηθούν το παιδί να προσαρμοστεί κοινωνικά στην αποδοχή νέων κανόνων συμπεριφοράς και απαντούν στο ερώτημα γιατί τα παιδιά από την ίδια οικογένεια διαφέρουν μεταξύ τους. (Plomin & Daniels, 1987). Παρόλα αυτά, για να έχουν επιρροή στην προσωπικότητα, οι φιλίες των παιδιών με τους συνομηλίκους τους πρέπει να έχουν διάρκεια. Σχέσεις που αλλάζουν γρήγορα, λόγω μεταβατικών περιόδων, δεν φαίνεται να έχουν επίδραση στην προσωπικότητα (Parker et al., 2012). Τέλος, γνωρίζουμε από τη γενετική της συμπεριφοράς, ότι οι διαφορές στην ανάπτυξη της προσωπικότητας στα αδέλφια, μπορεί να οφείλονται στα μη κοινά περιβάλλοντα ανατροφής τους. Ως μη κοινά περιβάλλοντα εννοούμε τις μοναδικές εμπειρίες που έχουν τα αδέρφια εντός και εκτός της οικογένειας, ένα από τα οποία είναι και οι παρέες των συνομηλίκων. Μάλιστα, τα μη κοινά περιβάλλοντα θεωρείται ότι έχουν ακόμη πιο εξέχουσα σημασία για την ανάπτυξη της προσωπικότητας σε σχέση με τα κοινά περιβάλλοντα.
Σταθερότητα και Αλλαγή: Εννοιολογικές διευκρινίσεις
Πόσο σταθερή είναι η προσωπικότητα στο πέρασμα του χρόνου και από περίσταση σε περίσταση; Η απάντηση εξαρτάται από το τι εννοούμε σταθερότητα και τι αλλαγή. Ενδεικτικά, αξίζει να αναφερθεί ότι πολλοί θεωρητικοί της προσωπικότητας θεωρούν ότι η ποικιλία στη συμπεριφορά μας είναι δείγμα αστάθειας της συμπεριφοράς, ενώ άλλοι ισχυρίζονται ότι ακριβώς αυτή η ποικιλία αποτελεί ένδειξη μιας σταθερής προσωπικής ικανότητας για προσαρμογή της συμπεριφοράς στις διάφορες κοινωνικές συνθήκες. Γενικά θεωρείται ότι η ανάπτυξη της προσωπικότητας σε όλη τη διάρκεια της ζωής σχετίζεται με την ανάπτυξη τεσσάρων αναπτυξιακών τομέων (διαπροσωπικές σχέσεις, επιτεύγματα, έννοια εαυτού και δημιουργικότητα) (Van Lieshout, 2000). Από την άλλη, υπάρχει επιστημολογική σύγχυση στο τι συνιστά την αλλαγή. Η αλλαγή μπορεί να αντικατοπτρίζεται στη βιολογική ωρίμανση και ανάπτυξη, σε μια οριακά στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ των επαναληπτικών μετρήσεων των μέσων τάσεων ενός χαρακτηριστικού, ή σε σφάλμα μέτρησης (Costa, McCrae & Löckenhoff, 2019). Από τα παραπάνω γεννάται το εξής ερώτημα: Αν οι δομές της προσωπικότητας θεωρούνται σταθερές, αυτό σημαίνει ότι η προσωπικότητα ενός ατόμου δεν αλλάζει κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης και εξέλιξής του; Για να δοθεί απάντηση στο ερώτημα αυτό θα πρέπει να γνωρίζουμε αν υπάρχει τελικά σύγκλιση στο ποια στοιχεία αποτελούν την προσωπικότητα.
Η θεωρία της Μεγάλης Πεντάδας – Costa & McCrae
Οι Costa & McCrae (1994, 1999), στηριζόμενοι σε έναν τεράστιο όγκο ερευνητικών τεκμηρίων, διατύπωσαν τη θέση ότι οι βασικότερες ατομικές διαφορές μπορούν να οργανωθούν γύρω από 5 βασικούς παράγοντες προσωπικότητας. Οι 5 αυτοί παράγοντες είναι ο Νευρωτισμός, η Εξωστρέφεια, η Διαθεσιμότητα σε εμπειρίες, η Συνεργατικότητα και η Ευσυνειδησία. Οι ερευνητές υποστήριξαν ότι όλα τα άτομα εμπίπτουν βαθμολογικά, ως ένα σημείο, στους 5 αυτούς παράγοντες. Υπέθεσαν επίσης, ότι οι παράγοντες αυτοί είναι βιολογικά καθορισμένοι (ως δομές προσωπικότητας), δεν επηρεάζονται από το περιβάλλον και παραμένουν σταθεροί και αμετάβλητοι καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου. Παρόλα αυτά, τα ερευνητικά ευρήματα διέψευσαν τις πρώτες δύο υποθέσεις τους, ενώ για την τρίτη δεν έχουμε καταληκτικά ευρήματα. Νεότερα επιστημονικά ευρήματα κάνουν λόγο για 2 μετα – παράγοντες της προσωπικότητας, την Σταθερότητα και την Ευπλαστότητα. Παρόλα αυτά, δε φαίνεται να διαχωρίζονται επαρκώς από τους υπόλοιπους 5 παράγοντες, ώστε να θεωρηθούν ιεραρχικά ανώτεροι με τα μέχρι στιγμής δεδομένα (Chang, Conelly & Geeza, 2012).
Ερευνητικά δεδομένα – Παιδική ηλικία / Εφηβεία
Διαχρονικές μελέτες δείχνουν ότι η παιδική ηλικία αποτελεί περίοδο ταχείας βιολογικής ανάπτυξης, εντατικής μάθησης και εμπειριών, οι οποίες οδηγούν σε συχνές μικρές αλλαγές στην προσωπικότητα ή σε ουσιώδεις αλλαγές με την πάροδο του χρόνου (Caspi & Roberts, 2001; Glenn, 1980). Στην ηλικία αυτή, ακόμα και οι συσχετίσεις συχνών επαναληπτικών μετρήσεων φαίνεται να είναι πιο αδύναμες σε σχέση με τη μετέπειτα ζωή (Caspi et al., 2005; Hampson & Goldberg, 2006; Mõttus et al., 2012; Roberts & Del Vecchio, 2000). Η εφηβεία από την άλλη, συνιστά μια εξαιρετικά δυναμική περίοδο για την ανάπτυξη της προσωπικότητας. Οι έφηβοι τείνουν να σημειώνουν υψηλότερα σκορ στον Νευρωτισμό, την Εξωστρέφεια και τη Διαθεσιμότητα και χαμηλότερα σκορ στη Συνεργατικότητα και την Ευσυνειδησία. Αυτό που πρέπει να μας κάνει εντύπωση είναι ότι η δομή της προσωπικότητας φαίνεται να είναι πιο σύνθετη και λιγότερο ενοποιημένη στην παιδική ηλικία απ’ ό,τι στην ενήλικη ζωή. Από το γεγονός αυτό καταλαβαίνουμε ότι η έκφραση της προσωπικότητας μπορεί να αλλάζει κατά την διάρκεια της ανάπτυξης.
Αναδυόμενη ενηλικίωση / Μέση ηλικία / Ωριμότητα
Η νεαρή ενήλικη ζωή αποτελείται και αυτή από τις δικές τις συγκρούσεις και αντιπροσωπεύει μια ξεχωριστή αναπτυξιακή περίοδο (Arnett, 2000). Η εγκατάλειψη του σπιτιού, η αυξημένη ανάληψη ρόλων και ευθυνών, οι σπουδές και η επαγγελματική δραστηριότητα φαίνεται να επηρεάζουν και αυτές την έκφραση της προσωπικότητας. Ακόμη, κατά την περίοδο αυτή, φαίνεται ότι υπάρχει μεγάλη μεταβλητότητα στην αναπτυξιακή πορεία κάθε ατόμου (Vaidya et al., 2008). Αντίστροφη εικόνα από αυτή των εφήβων παρατηρείται στους μεγαλύτερους ενήλικες. Στην περίπτωση αυτή βέβαια θα πρέπει να ληφθούν υπόψη και άλλοι παράγοντες πέρα από την ηλικιακή διαφορά και την ωρίμανση. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κάθε γενιά μεγαλώνει σε διαφορετικές χρονικές και ιστορικές συνθήκες, επομένως ορισμένα από τα παρατηρούμενα σκορ μπορεί να οφείλονται σε επιδράσεις της γενιάς και σε ιστορικούς παράγοντες. Παρόλα αυτά, φαίνεται ότι τα ηλικιακά διαστήματα μεταξύ 20 – 40 και 31-50 φαίνεται να είναι ιδιαίτερα σημαντικά για την ανάπτυξη της προσωπικότητας. Αυτό συμβαίνει, επειδή στο διάστημα αυτό πολλοί ενήλικες δημιουργούν οικογένειες και αποκτούν την εμπειρία της ανατροφής των παιδιών.
Μια τέτοια εμπειρία, είναι λογικό να μεταβάλει τις τάσεις της Συνεργατικότητας και πράγματι έτσι συμβαίνει. Καθώς μεγαλώνουμε, αυξάνει η ικανότητα προσαρμογής στα καθήκοντα και τις απαιτήσεις της καθημερινότητας (Staudinger & Kunzmann, 2005). Έτσι, η έκφραση πολλών από τα υποτιθέμενα προκαθορισμένα βιολογικά χαρακτηριστικά φαίνεται να αλλάζει λόγω κοινωνικών απαιτήσεων. Με την άποψη αυτή, συμφωνεί και το Νέο-Κοινωνικο-αναλυτικό μοντέλο της προσωπικότητας (Roberts & Wood, 2014), σύμφωνα με το οποίο υπογραμμίζονται οι επιπτώσεις των κοινωνικών ρόλων, αλλά και ο διαμεσολαβητικός ρόλος της επένδυσης του ατόμου στους ρόλους αυτούς, στη διαμόρφωση και την έκφραση της προσωπικότητας. Τέλος, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι αλλαγές στην έκφραση των χαρακτηριστικών των 5 παραγόντων συνεχίζονται ακόμα και σε προχωρημένη ηλικία, έπειτα από μετρήσεις που απείχαν μεταξύ τους πάνω από 60 έτη (Harris, Brett, Johnson & Deary, 2016).
H άποψη της Κοινωνιογνωστικής θεωρίας για την Προσωπικότητα
Η προσωπικότητα του ατόμου φαίνεται όντως να αλλάζει κατά τη διάρκεια της ζωής του. Μπορούν δύο άτομα, με τον ίδιο μέσο όρο σε ορισμένα χαρακτηριστικά, να είναι εντελώς διαφορετικές προσωπικότητες; Η απάντηση είναι ναι. Η θεωρία των 5 παραγόντων παρέλειψε να εξηγήσει τη διακύμανση της συμπεριφοράς των ανθρώπων γύρω από τον παρατηρούμενο μέσο όρο, υποβαθμίζοντας έτσι τη σημασία των περιστάσεων. Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει η κοινωνιογνωστική θεωρία των Bandura και Mischel. Η κοινωνιογνωστική θεωρία κατέδειξε τη σημασία των περιστάσεων, αλλά και άλλων παραγόντων που επηρεάζουν την ανάπτυξη της προσωπικότητας ενός ατόμου, όπως είναι οι ικανότητες και οι δεξιότητές του, οι πεποιθήσεις και οι προσδοκίες του, οι στόχοι, τα κίνητρα και οι προδιαγραφές αξιολόγησης που το ίδιο θέτει. Επιπλέον, η κοινωνιογνωστική θεωρία υποστηρίζει ότι η αλλαγή στη συμπεριφορά και την προσωπικότητα επέρχεται μέσα από την κοινωνική μάθηση, την άμεση εμπειρία και την ικανότητα του ατόμου να αυτορυθμίζει τη συμπεριφορά του, παρατηρώντας διάφορα πρότυπα. Ακόμη, η προσωπικότητα διαμορφώνεται και από τους στόχους του ατόμου, τις αξιολογικές του προδιαγραφές, τα κίνητρα και τις προσωπικές πεποιθήσεις για την αυτό-αποτελεσματικότητά του στην εκάστοτε συνθήκη.
Από τα παραπάνω συνάγονται δύο συμπεράσματα. Πρώτον, τα άτομα μεταβάλλουν στρατηγικά τις συμπεριφορές τους, ανάλογα με τις “προκλήσεις” της εκάστοτε περίστασης. Δρουν ‘αφ’ εαυτού’ και δεν αντιδρούν απλώς στο περιβάλλον. Δεύτερον, η εξέλιξη και η αλλαγή της προσωπικότητας μέσα στο χρόνο μπορεί να είναι διαφορετική για κάθε άτομο, ανάλογα με τις εμπειρίες μάθησης, τους στόχους και τα κίνητρά του.
Καταληκτικά (?) συμπεράσματα
Τα μέχρι τώρα ευρήματα συνηγορούν στο ότι η προσωπικότητα παραμένει πιο σταθερή για σύντομες χρονικές περιόδους απ ό,τι για μεγάλες. Η προσωπικότητα είναι πιο σταθερή στην ενήλικη ζωή απ’ ό,τι στην παιδική, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπόκειται σε αλλαγές. Αν και υπάρχουν ενδείξεις για τη γενετική σταθερότητα των χαρακτηριστικών, αυτά παραμένουν εννοιολογικές κατασκευές και όχι a priori δομές προσωπικότητας. Ακόμη και αν ήταν, οι ακριβείς βιολογικοί μηχανισμοί που ευθύνονται για την ωρίμανση μάς είναι ως επί το πλείστον άγνωστοι. Υπάρχουν ατομικές διαφορές στη σταθερότητα κατά την ανάπτυξη και δεν έχουν καθοριστεί ακόμη τα όρια της επίδρασης του περιβάλλοντος στην αλλαγή κατά την παιδική ηλικία και την ενήλικη ζωή.
Τελικά αλλάζει η προσωπικότητα; Η απάντηση είναι ναι. Απλώς η ανάπτυξή της χαρακτηρίζεται από συνέχειες και ασυνέχειες σε επιμέρους τομείς που δεν είναι τόσο εύκολα παρατηρήσιμοι σε μίκρο – αναλυτικό και μάκρο – αναλυτικό επίπεδο. (Geukes, Van Zalk & Back, 2018). Έντονες αλλαγές παρατηρούνται σε μικρές και μεγάλες ηλικίες, οι οποίες οφείλονται εν μέρει στις κοινωνικές απαιτήσεις και εμπειρίες (Specht, Egloff & Schmuckle, 2011). Μπορεί η προσωπικότητα να αλλάξει ριζικά; Εξαρτάται από πληθώρα παραγόντων. Δεν μπορεί να δοθεί ξεκάθαρη απάντηση ελαφρά τη καρδία. Μια τραυματική εμπειρία, όπως ένας πόλεμος, ή ένας βιασμός μπορεί να αφήσει ανεξίτηλα σημάδια στην προσωπικότητα και τη ζωή ενός ατόμου, τα οποία μάλιστα είναι μετρήσιμα (Löckenhoff et al., 2009). Και πάλι όμως δε μπορεί να ειπωθεί με σιγουριά ότι θα επιφέρει ριζικές και αμετάκλητες αλλαγές στην προσωπικότητα κάθε ατόμου.
Κείμενο: Σωζόπουλος Χρήστος, Ψυχολόγος, - Ειδ. Συστημικός Ψυχοθεραπευτής.
Βιβλιογραφία
Arnett, J.J. (2000). Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. American Psychologist, ;55:469–480.
Bandura, A. (1999). Social cognitive theory of personality. In L.A. Pervin & O.P. John (Eds.), Handbook of personality: Theory and research (pp. 154 -196). New York: Guilford.
Caspi A., & Roberts B. W. (2001). Personality development across the life course: The argument for change and continuity. Psychological Inquiry, 12, 49–66. 10.1207/S15327965PLI1202_01
Caspi A., Roberts B. W., & Shiner R. L. (2005). Personality development: Stability and change. Annual Review of Psychology, 56, 453–484. 10.1146/annurev.psych.55.090902.141913
Cervone, D., & Pervin, L.A.(2013). Θεωρίες προσωπικότητας: Έρευνα και εφαρμογές. Αθήνα: Gutenberg.
Chang, L., Connelly, B. S., & Geeza, A. A. (2012). Separating method factors and higher order traits of the Big Five: a meta-analytic multitrait-multimethod approach. Journal of personality and social psychology, 102(2), 408–426. https://doi.org/10.1037/a0025559
Costa, P. T., Jr, McCrae, R. R., & Löckenhoff, C. E. (2019). Personality Across the Life Span. Annual review of psychology, 70, 423–448. https://doi.org/10.1146/annurev-psych-010418-103244
Geukes, K., van Zalk, M., & Back, M. D. (2018). Understanding personality development: An integrative state process model. International Journal of Behavioral Development, 42(1), 43–51.
Glenn N. D. (1980). Values, attitudes and beliefs. In Brim G. O. Jr., & Kagan J. (Eds.), Constancy and Change in Human Development (pp. 596–640). Cambridge, MA: Harvard University Press.
Hampson S. E., & Goldberg L. R. (2006). A first large cohort study of personality trait stability over the 40 years between elementary school and midlife. Journal of Personality and Social Psychology, 91, 763–779. 10.1037/0022-3514.91.4.763
Harris, M. A., Brett, C. E., Johnson, W., & Deary, I. J. (2016). Personality stability from age 14 to age 77 years. Psychology and aging, 31(8), 862–874. https://doi.org/10.1037/pag0000133
Löckenhoff, C. E., Terracciano, A., Patriciu, N. S., Eaton, W. W., & Costa, P. T., Jr (2009). Self-reported extremely adverse life events and longitudinal changes in five-factor model personality traits in an urban sample. Journal of traumatic stress, 22(1), 53–59. https://doi.org/10.1002/jts.20385
McAdams, P.D., Shiner, L. R., & Tackett, L. J. (2019). Handbook of Personality Development. New York: Guilford Press.
McCrae, R.R., & Costa, P.T. (1994). The stability of personality: Observations and evaluations. Current directions in Psychological Science, 3, 174-175
McCrae, R.R., & Costa, P.T. , Jr.,(1999). A Five-factor Theory of Personality. In L.A. Pervin & O.P. John (Eds.), Handbook of personality: Theory and Research (pp. 139-153). Ney York: Guilford.
Mischel, W. (1968). Personality and assessment. New York: Wiley.
Mõttus R., Johnson W., & Deary I. J. (2012). Personality traits in old age: Measurement and rank-order stability and some mean-level change. Psychology and Aging, 27, 243–249. 10.1037/a0023690
Parker, P.D., Lüdtke, O., Trautwein, U., & Roberts, B.W. (2012). Personality and Relationship Quality. Journal of Personality, 80: 1061-1089. doi:10.1111/j.1467-6494.2012.00766.x
Plomin, R., & Daniels, D. (1987). Why are children in the same family so different from each other? Behavioural and Brain Sciences, 10, 1-16
Roberts B. W., & Del Vecchio W. F. (2000). The rank-order consistency of personality traits from childhood to old age: A quantitative review of longitudinal studies. Psychological Bulletin, 126, 3–25. 10.1037/0033-2909.126.1.3
Roberts, B. W., & Wood, D. (2014). Personality development in the context of the neo-socioanalytic model of personality. In Handbook of Personality Development (pp.11-39). Taylor and Francis. https://doi.org/10.4324/9781315805610-9
Specht, J., Egloff, B., & Schmukle, S. (2011). Stability and Change of Personality Across the Life Course: The Impact of Age and Major Life Events on Mean-Level and Rank-Order Stability of the Big Five. Journal of Personality and Social Psychology,101, 862-882. 10.1037/a0024950.
Staudinger, U., & Kunzmann, U. (2005). Positive Adult Personality Development. European Psychologist, 10. 320-329. 10.1027/1016-9040.10.4.320.
Vaidya, J. G., Gray, E. K., Haig, J. R., Mroczek, D. K., & Watson, D. (2008). Differential stability and individual growth trajectories of big five and affective traits during young adulthood. Journal of personality, 76(2), 267–304. https://doi.org/10.1111/j.1467-6494.2007.00486.x
Van Lieshout, C. F. M. (2000). Lifespan personality development: Self-organising goal-oriented agents and developmental outcome. International Journal of Behavioral Development, 24(3), 276–288. https://doi.org/10.1080/01650250050118259
#inmedhealth
►Βρείτε μας στο Linkedin: shorturl.at/isY08
►Επικοινωνήστε μαζί μας στο inmedhealth.blogspot.gr@gmail.com
Βρείτε μας στο Youtube!
*Οι απόψεις των εθελοντών αρθρογράφων είναι απολύτως προσωπικές και δεν εκφράζουν απαραίτητα την άποψη του ιδιοκτήτη.
0 Σχόλια