ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ "GASLIGHTING": ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ | INMEDHEALTH

Φαινόμενο “Gaslighting”: Ψυχολογικές και κοινωνικές επιπτώσεις

Με τον διεθνή αγγλικό όρο “Gaslighting” εννοείται μια μορφή χειραγώγησης και ψυχολογικής κακοποίησης, της οποίας στόχο αποτελεί η σπορά αμφιβολιών εντός ατόμων ή ομάδων, ώστε να μην είναι βέβαια για την ίδια τους τη μνήμη, αντίληψη και λογική. Ο δράστης (gaslighter), χρησιμοποιεί συνεχή άρνηση, αντιφάσεις, παραπλάνηση και ψεύδη, στην προσπάθειά του να αποσταθεροποιήσει το θύμα και να απαξιώσει τις πεποιθήσεις του. Η συνεχής διαστρέβλωση της πραγματικότητας και η “εκτροπή” της προς το θύμα, αναπτύσσει βαθμιαία αλλά σταθερά (μέσω συνεχούς ενίσχυσης), μια σχέση ελέγχου, εξουσίας και εξάρτησης μεταξύ δράστη και θύματος, ώστε το θύμα να μην είναι σε θέση να εμπιστεύεται την ίδια του την κρίση (Roberts & Andrews, 2013). Υπάρχουν δύο κύρια χαρακτηριστικά της τεχνικής: 1) ο θύτης επιδιώκει τον πλήρη έλεγχο των συναισθημάτων, σκέψεων, ή πράξεων του θύματος, και 2), ο θύτης διακριτικά κακοποιεί ψυχολογικά το θύμα με χρήση εχθρικών, παρενοχλητικών, ή πιεστικών μεθόδων.

Ο όρος οφείλει την ονομασία του στο θεατρικό έργο του 1938 με τίτλο Gaslight, του Patrick Hamilton, και στις αντίστοιχες κινηματογραφικές μεταφορές του μυθιστορήματος το 1940 και 1944. Ο όρος βρίσκεται σε χρήση σε ψυχιατρικές κλινικές και ερευνητικές μελέτες, καθώς και στον πολιτικό σχολιασμό. Το gaslighting είναι μια έννοια που περιγράφει τόσο ψυχολογικά, όσο και κοινωνικά φαινόμενα αφού αφορά σε όλο το φάσμα των συμπεριφορών χειραγώγησης, είτε μιλάμε για μικροεπιθετικές συμπεριφορές, για σχέσεις συντρόφων και οικογενειών, σχέσεις στον εργασιακό χώρο, είτε ακόμη και για συστημική διατήρηση και διαιώνιση του ρατσισμού έναντι ατόμων και κοινωνικών ομάδων (racial gaslighting). Θα αναλύσουμε ορισμένες από τις πτυχές αυτές παρακάτω.

Χαρακτηριστικά των θυτών (Gaslighters)

Τo gaslighting αποτελεί κοινή πρακτική των κακοποιών, των δικτατόρων, των ηγετών λατρείας, καθώς και των κοινωνιοπαθητικών και ναρκισσιστικών προσωπικοτήτων εν γένει.  Οι κοινωνιοπαθητικές προσωπικότητες συστηματικά υπερβαίνουν τα κοινωνικά ήθη, παραβιάζουν τις νόρμες, και εκμεταλλεύονται τους υπολοίπους προς ίδιον όφελος. Μάλιστα, είναι πειστικοί ψεύτες, συχνά με τρόπο σαγηνευτικό, και αρνούνται διαρκώς πως έχουν διαπράξει κάτι μεμπτό ή και αξιόποινο. Τονίζεται ότι όλοι μας είμαστε δυνητικά επιρρεπείς στο gaslighting, διότι αυτό λαμβάνει χώρα αργά και μεθοδευμένα, έτσι ώστε να μην γίνεται αντιληπτή η αδιόρατη πλύση εγκεφάλου που υφιστάμεθα. Οι gaslighters παρουσιάζουν, κατά κανόνα, τα εξής χαρακτηριστικά:

1) Ψεύδονται κατάφωρα. Οι gaslighters δε διστάζουν να πουν ψέματα κατά πρόσωπο (ακόμα και στην περίπτωση κραυγαλέων ψευδών). Με τον τρόπο αυτό δημιουργούν ένα προηγούμενο. Έτσι το θύμα αποπροσανατολίζεται και δεν μπορεί ποτέ να είναι σίγουρο για το πότε (και αν) του λένε την αλήθεια.

2) Αρνούνται ότι έχουν πει ή κάνει κάτι, παρά τις αποδείξεις εναντίον τους. Με τον τρόπο αυτό προσπαθούν να αμφισβητήσουν την κρίση των θυμάτων και να διαστρεβλώσουν την πραγματικότητά τους.

3) Χρησιμοποιούν ό, τι είναι κοντά και αγαπητό στα θύματα ως “πυρομαχικά”. Με τον ύπουλο αυτό τρόπο, επιτίθενται στα θεμέλια της ίδιας της ύπαρξης των θυμάτων. Ιδιαίτερα επικίνδυνη είναι η περίπτωση των οικογενειών με γονείς με ναρκισσιστικές προσωπικότητες, οι οποίοι χρησιμοποιούν το gaslighting στα παιδιά με την πρόθεση να τα πάρουν με το μέρος τους, να τα γεμίσουν ενοχές ή να προκαλέσουν σε αυτά διάφορα συμπτώματα, σε μια δόλια προσπάθεια υπονόμευσης του έτερου γονέα. Σε αυτές τις περιπτώσεις μιλάμε για πιθανό συνδυασμό gaslighting μέσω υποκαταστάτου (vicarious gaslighting) και συνδρόμου Munchausen διά αντιπροσώπου.

4) Εξασθενούν το θύμα με την πάροδο του χρόνου. Μια ύπουλη τακτική που μπορεί να παγιδεύσει ακόμα και άτομα με υψηλή αυτεπίγνωση. Μπορεί να παρασταθεί αλληγορικά με την αναλογία του βατράχου στο τηγάνι. Η θερμότητα στο τηγάνι αυξάνεται αργά και ο βάτραχος δε συνειδητοποιεί ότι πεθαίνει.

5) Τα λόγια δεν συνάδουν με τις πράξεις τους.

6) Χρησιμοποιούν τη θετική ενίσχυση σε ανύποπτο χρόνο, με σκοπό να επιφέρουν τη σύγχυση. Η τακτική αυτή πλήττει την ανάγκη του ατόμου για μια στοιχειώδη ομαλότητα και σταθερότητα στη ζωή του και στον τρόπο θέασης και των πραγμάτων, αλλά και του ίδιου του του εαυτού.

7) Χρησιμοποιούν την Προβολή. Η προβολή ορίζεται στην ψυχαναλυτική θεωρία ως μηχανισμός άμυνας του ατόμου, σύμφωνα με τον οποίο το άτομο προβάλλει σε άλλους μη επιθυμητά (για τον ίδιο) στοιχεία του χαρακτήρα και της προσωπικότητάς του. Αυτό γίνεται τόσο συχνά, που η προσοχή του θύματος, στην προσπάθεια να υπερασπιστεί τον εαυτό του, αποσπάται από την πραγματική συμπεριφορά του δράστη. Η προβολή αποτελεί βασική τακτική των gaslighters και είναι ένα σημείο ιδιαίτερης προσοχής. Η προβολή μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως βάση για μια πιθανή εξήγηση του φαινομένου. Ενδέχεται οι θύτες να καταφεύγουν στο gaslighting προκειμένου να αποποιηθούν των ευθυνών των πράξεών τους, προβάλλοντας τις αρνητικές πτυχές του εαυτού τους στους άλλους, ώστε να μην τις αντιμετωπίσουν οι ίδιοι. Η συμπεριφορά αυτή, μπορεί να αποτελεί απόρροια συναισθηματικής αποστέρησης ή παραμέλησης από τους σημαντικούς άλλους στην παιδική ηλικία.

8) Προσπαθούν να στρέψουν άλλους ανθρώπους εναντίον των θυμάτων, τη στιγμή που λένε στο ίδιο το θύμα ότι όλοι οι  υπόλοιποι είναι ψεύτες. Η τακτική αυτή αποσκοπεί αφενός στο να αμφισβητήσουν οι υπόλοιποι άνθρωποι την λογική ικανότητα του θύματος (κανείς δε θα πιστέψει σε μια υποτιθέμενη καταχρηστική συμπεριφορά εκ μέρους του δράστη, αν πειστεί ότι το θύμα δεν δύναται να σκεφτεί λογικά), και αφετέρου στο να πιστέψει το θύμα ότι η μόνη πηγή αξιόπιστης πληροφορίας και επικύρωσης της πραγματικότητας είναι ο ίδιος ο θύτης. Με τον τρόπο αυτό, επιτυγχάνεται η σταδιακή απομόνωση του θύματος. Ακολούθως, η απομόνωση του θύματος δίνει δύναμη στον θύτη. Το θύμα μπορεί να δημιουργήσει μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία, αφού καταλήγει να συμπεριφέρεται κατά τον τρόπο περιγραφής του από τον θύτη.

Πέρα από την άσκηση ελέγχου, η χειραγώγηση μπορεί να μεταφραστεί ως απόκρυψη πληροφοριών από το θύμα, αλλά και ως μετατροπή ∙ όταν για παράδειγμα ο θύτης θέλει να αλλάξει συμπεριφορές του θύματος, ώστε αυτές να εμπίπτουν  στην προτίμησή του. Σημειώνεται επίσης ότι για να μιλήσουμε για gaslighting θα πρέπει να υπάρχουν συστηματικά μοτίβα συμπεριφορών και αλληλεπιδράσεων και όχι κάποιες μεμονωμένες και εκτός πλαισίου συμπεριφορές. Τέλος, έχει υποστηριχθεί πως στην πραγματικότητα μόνο το 1% των ανθρώπων που κάνουν χρήση της πρακτικής αυτής το κάνουν συνειδητά, ώστε να βλάψουν το θύμα, ένα 20% το χρησιμοποιούν ως μηχανισμό άμυνας και χρησιμοποιούν την τεχνική αυτή ημι-συνειδητά, ενώ οι υπόλοιποι το κάνουν χωρίς συναίσθηση κατά περιόδους. (Carter, 2003)

Χαρακτηριστικά των θυμάτων – Το φαινόμενο της ψευδο-μνήμης

Ένα ερώτημα που αναδύεται από τα παραπάνω, είναι γιατί τελικά τα θύματα επηρεάζονται σε τέτοιο βαθμό και ποιο ρόλο διαδραματίζει η λειτουργία της μνήμης στο φαινόμενο gaslighting. Παρά το γεγονός ότι όλοι είμαστε επιρρεπείς στο gaslighting, υπάρχουν ορισμένα άτομα που διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο. Στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται ότι τα θύματα κακοποίησης, στην προσπάθειά τους να αναπτύξουν στρατηγικές για να απομονώσουν, να μειώσουν ή να εσωτερικεύσουν (αυτό-μομφή) την κακοποίηση από ένα άτομο εμπιστοσύνης, συχνά διανοητικοποιούν την κατάσταση και παρουσιάζουν συμπτώματα ψευδο-μνήμης. (Goldsmith & Freyd, 2005). Η ψευδο-μνήμη είναι στην ουσία ένα “σφάλμα” μνήμης που ορίζεται ως η παραγωγή τεχνητών, παραμορφωμένων ή παρερμηνευμένων αναμνήσεων για τον εαυτό τους ή τον κόσμο. Μπορεί να συμβαίνει στα πλαίσια νευροεκφύλισης ή τραύματος, όμως μπορεί να προκληθεί και λόγω έντονης συναισθηματικής πίεσης, χωρίς κανένα οργανικό υπόστρωμα. Άτομα που δημιουργούν λανθασμένες αναμνήσεις παρουσιάζουν μεγάλη σιγουριά για την εγκυρότητά τους, παρά τις αντιφατικές αποδείξεις. Οι ίδιες στρατηγικές αντιμετώπισης επιστρατεύονται και από ενήλικα θύματα λεκτικής κακοποίησης και ενδοοικογενειακής βίας (Hannem et al., 2015). Αντίστοιχα στο gaslighting, όταν ένα άτομο βρίσκεται σε στενή σχέση με τον θύτη (σε μια ερωτική σχέση για παράδειγμα), ο φόβος του κοινωνικού στίγματος σε συνδυασμό με τη δυσκολία καταλογισμού ευθύνης στο δράστη, οδηγούν το άτομο αυτό (θύμα) στην κατασκευή μιας νέας εναλλακτικής εξήγησης της κατάστασης, σύμφωνα με την οποία η συμπεριφορά του θύτη είναι ενδεδειγμένη. Με το πέρασμα του χρόνου και λόγω της χρησιμότητάς της, η εξήγηση αυτή στερεοποιείται και μετατρέπεται σε ψευδή ανάμνηση, η οποία διαποτίζει το μοτίβο των σχέσεων θύτη – θύματος. (Spear, 2018)

To Gaslighting ως φαινόμενο με κοινωνικές επιπτώσεις

Το gaslighting είναι ένα φαινόμενο που συναντάται σε όλα τα επίπεδα κοινωνικής συγκρότησης και όχι μόνο εντός των οικογενειακών και ερωτικών σχέσεων. Συγκεκριμένα, παρατηρείται στην πολιτική, τη φυλετική στόχευση, στον εργασιακό χώρο, την ψυχιατρική, ακόμη και στην ψυχοθεραπεία. Οι συνθήκες που ευνοούν την ανάπτυξή του είναι αφενός οι σχέσεις εξουσίας ειδικών – ωφελούμενων, και αφετέρου το γεγονός ότι πολλές φορές, ειδικά στην ψυχιατρική, λαμβάνεται συχνά ως δεδομένο ότι η κρίση του ατόμου δεν είναι εξ’ ολοκλήρου καθαρή. Το gaslighting χρησιμοποιείται επίσης ως τεχνική χειραγώγησης όταν ένα θεσμικό όργανο θέλει να αποφύγει να κατηγορηθεί για ρατσιστικές πρακτικές από τα ΜΜΕ και όταν θέλει να καταστείλει αντιστασιακές δηλώσεις και πρακτικές (Davis & Ernst, 2017; Tobias & Joseph, 2018). Επιπλέον, το gaslighting χρησιμοποιείται για τη διαιώνιση της κυρίαρχης κουλτούρας και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσον για την θέσπιση ιδεολογιών και φαινομένων, όπως για παράδειγμα του μισογυνισμού (Stark, 2019). Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το gaslighting μπορεί να εκδηλωθεί ποικιλοτρόπως και να υποδαυλιστεί μέσα από τα social media. (Moody, 2019). Ο τρόπος που μοιραζόμαστε και ορίζουμε τους εαυτούς μας στον εικονικό κόσμο δημιουργεί ανάγκες. Δημιουργεί διαφορές μεταξύ πραγματικού και ιδανικού και αναμοχλεύει την ανάγκη ικανοποίησης και επικύρωσης μέσα από την διαδικτυακή επαφή. Το γεγονός της ανάγκης για έκθεση, σε συνδυασμό με τα τεχνολογικά εργαλεία που προσφέρουν τα social media, μας καθιστούν ίσως πιο ευάλωτους από ποτέ στο gaslighting. 

Κείμενο: Σωζόπουλος Χρήστος, Ψυχολόγος - Ειδ. Συστημικός ψυχοθεραπευτής.

Βιβλιογραφία

Carter, J. (2003). Nasty People: How to Stop Being Hurt by Them without Stooping to Their Level. McGraw Hill
Moody, K. (2019). Gaslighting. Counseling and Family Therapy Scholarship Review,2(2). Retrieved from:https://epublications.regis.edu/cftsr/vol2/iss2/5/
Roberts, T., Andrews, D. C. (2013). A critical race analysis of the gaslighting against African American teachers considerations for recruitment and retention. In Andrews, D. C. (Ed.), Contesting the myth of a “post racial” era: The continued significance of race in U.S. Education (Black Studies and Critical Thinking) (1st ed., pp. 69–94). New York, NY: Peter Lang.
Sarkis, A. S (2017). 11 Warning Signs of Gaslighting. Retrieved from:  https://www.psychologytoday.com/intl/blog/here-there-and-everywhere/201701/11-warning-signs-gaslighting

Davis, M. A., & Ernst, R. (2017). Racial Gaslighting. Politics, Groups and Identities,7(4), 761-774

Goldsmith, R.E., & Freyd, J.J. (2005). Awareness for emotional abuse. Journal of Emotional Abuse, 5(1):95–123

Hannem, S., Langan, D., &  Stewart, C. (2015). Every couple has their fights… Stigma and subjective narratives of verbal violence. Deviant Behav,36(5):388–404

Portnow, K. E. (1997). Dialogues of doubt: The psychology of self-doubt and emotional gaslighting in adult women and men.

Spear, A. D. (2019). Gaslighting, Confabulation, and Epistemic Innocence. Topoi, 39, 229–241 https://doi.org/10.1007/s11245-018-9611-z

Stark, A. C. (2019). Gaslighting, Misogyny, and Psychological Oppression. The Monist,102(2),221–235 

Tobias, H., & Joseph, Ameil. (2018). Sustaining Systemic Racism Through Psychological Gaslighting: Denials of Racial Profiling and Justifications of Carding by Police Utilizing Local News Media. Race and Justice.

#inmedhealth

►Βρείτε μας στο Facebook: shorturl.at/aknuQ
►Βρείτε μας στο Instagram: shorturl.at/vC079

►Βρείτε μας στο Linkedin: shorturl.at/isY08

►Επικοινωνήστε μαζί μας στο inmedhealth.blogspot.gr@gmail.com

Βρείτε μας στο Youtube!

*Οι απόψεις των εθελοντών αρθρογράφων είναι απολύτως προσωπικές και δεν εκφράζουν απαραίτητα την άποψη του ιδιοκτήτη.