Αμυντικοί μηχανισμοί: Πόσο ώριμες είναι οι άμυνες που χρησιμοποιούμε;
Ο όρος «αμυντικός μηχανισμός» προέκυψε μέσα από την ψυχαναλυτική θεωρία του Sigmund Freud και αποτέλεσε την αφετηρία της συζήτησης γύρω από τους τρόπους που χρησιμοποιεί ασυνείδητα ο άνθρωπος για να αντιμετωπίσει επώδυνες εμπειρίες και ψυχοπιεστικές καταστάσεις.
Οι άμυνες αποτελούν αυτοματοποιημένες τεχνικές που χρησιμοποιεί κάποιος, συνήθως χωρίς να το καταλαβαίνει και να το επιλέγει, με στόχο να αντιμετωπίσει εσωτερικές συγκρούσεις και να προστατευτεί από κάτι που θα τον πονέσει, θα τον αγχώσει ή θα τον πιέσει με οποιονδήποτε τρόπο.
Υπάρχει μεγάλος αριθμός αμυντικών μηχανισμών. Κάποιοι από αυτούς λειτουργούν συνειδητά, οι περισσότεροι όμως λειτουργούν ασυνείδητα. Ο καθένας από εμάς, ήδη από μικρή ηλικία, έχει κατά κάποιον ασυνείδητο τρόπο επιλέξει τους μηχανισμούς άμυνας που χρησιμοποιεί. Κάποιοι άνθρωποι, για παράδειγμα, έχουν υιοθετήσει περισσότερο το χιούμορ ως άμυνα, ή την απώθηση δυσάρεστων εμπειριών, ενώ άλλοι τείνουν να εκλογικεύουν πολύ τις καταστάσεις.
Παρόλο που οι άμυνες είναι εξαιρετικά χρήσιμες στη ζωή μας και μάς βοηθούν από πολύ μικρή ηλικία να προσαρμοζόμαστε στο περιβάλλον και να ανακουφιζόμαστε από το άγχος μέσα σε συνθήκες που βιώνουμε ως απειλητικές, πολλές φορές η χρήση τους αποβαίνει ζημιογόνα για τη λειτουργικότητα μας και έτσι μπορεί να αποτελέσουν «παγίδα». Όσο πιο ισορροπημένο, βέβαια, είναι ένα άτομο, τόσο μικρότερη θα είναι και η ανάγκη του για κινητοποίηση των αμυντικών στρατηγικών του. Αντίθετα, όσο πιο πολλές νευρώσεις ή ακόμη και διαταραχές αντιμετωπίζει κάποιος, τόσο περισσότερες άμυνες θα ενεργοποιεί και τόσο περισσότερο θα δυσκολεύεται στην καθημερινότητα και τις σχέσεις του.
Μία βασική διάκριση των μηχανισμών άμυνας είναι η διάκριση μεταξύ «ώριμων» ή «λειτουργικών» και «λιγότερο ώριμων» ή «δυσλειτουργικών» μηχανισμών, με κριτήριο το κατά πόσον παραποιείται η πραγματικότητα με τη χρήση της συγκεκριμένης άμυνας. Ένας κλασικός δυσλειτουργικός μηχανισμός είναι η άρνηση, κατά την οποία κάποιος αρνείται ότι έχει συμβεί ένα γεγονός ή σε κάθε περίπτωση αρνείται ένα στοιχείο της εξωτερικής πραγματικότητας, επειδή δεν αντέχει να το αποδεχτεί, όπως όταν μία μητέρα δεν αποδέχεται την ασθένεια του παιδιού της, επειδή το δεδομένο αυτό την πονάει πάρα πολύ. Παρόλο που μία τέτοια άμυνα προστατεύει από την άμεση επαφή με τον πόνο, είναι αρκετά προφανές ότι μακροπρόθεσμα δεν βοηθάει το άτομο να ανταπεξέλθει λειτουργικά και να ωριμάσει συναισθηματικά.
Ας δούμε κάποιους δυσλειτουργικούς και κάποιους λειτουργικούς μηχανισμούς:
Δυσλειτουργικοί μηχανισμοί:
Προβολή: Όταν κάνω προβολή, προβάλλω και αποδίδω σε κάποιο άλλο άτομο δικές μου ιδιότητες, επιθυμίες, κίνητρα ή συναισθήματα, τα οποία αρνούμαι να αναγνωρίσω στον εαυτό μου. Με αυτό τον τρόπο προφυλάσσομαι από το άγχος που θα μου προκαλέσει μία εσωτερική σύγκρουση, αντιμετωπίζοντας κάτι δικό μου ως κάτι έξω από εμένα. Π.χ. δεν είμαι ευχαριστημένος από τη σχέση μου, αλλά δεν το παραδέχομαι, γιατί η παραδοχή αυτή θα ήταν δυσάρεστη και θα συνεπαγόταν δύσκολες αποφάσεις, και έτσι προτιμώ να θεωρώ ότι η φίλη μου είναι δυσαρεστημένη από τη δική της σχέση.
Απώθηση: Πρόκειται για τον πρωταρχικό μηχανισμό άμυνας, με τον οποίο απωθώ στο ασυνείδητο γεγονότα, καταστάσεις, σκέψεις ή συναισθήματα, έτσι ώστε να διαφεύγουν της επίγνωσης μου, σαν να τα ξεχνάω και να μην υπήρξαν ποτέ.
Άρνηση: Αρνούμαι αλήθειες που μπορεί να με πληγώνουν και τις απορρίπτω πεισματικά ως ψέματα. Συναντάται πολύ και ως πρώτο στάδιο του πένθους.
Μετάθεση: Με τον μηχανισμό αυτό, συναισθήματα, ιδέες ή επιθυμίες μεταφέρονται από το αρχικό αντικείμενο σε ένα πιο αποδεκτό υποκατάστατο. Π.χ. η υπερφαγία υποκαθιστά την ανάγκη για φροντίδα από την μητέρα-τροφό.
Παλινδρόμηση: Όταν παλινδρομώ, επιστρέφω σε παιδικά σχήματα συμπεριφοράς ή σκέψης, που χαρακτηρίζουν πιο πρώιμα στάδια της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης, όπου ένιωθα πιο ασφαλής. Παλινδρόμηση συναντάμε συχνά σε ενήλικες που δεν θέλουν να αναλάβουν τις ευθύνες της ενήλικης ζωής ή φοβούνται τα γηρατειά και προσπαθούν να φαίνονται πιο νέοι. Επίσης, όταν αντιμετωπίζουμε κάποια ασθένεια και θέλουμε κάποιος να μάς φροντίσει, μπορεί να παλινδρομούμε και να αφηνόμαστε σαν μικρά παιδιά στα χέρια του.
Μόνωση: Η μόνωση αφορά την απομάκρυνση των συναισθημάτων από τη συνείδηση και πιο συγκεκριμένα την απομόνωση γεγονότων, εμπειριών ή ιδεών από τη συναισθηματική τους επένδυση. Έτσι π.χ. μία μητέρα μπορεί να μιλά για τον θάνατο του παιδιού της με πλήρη απάθεια και ψυχραιμία, χωρίς να έρχεται σε επαφή με τον πόνο που την πλημμυρίζει.
Αντιθετική συμπεριφορά: Με αυτό τον μηχανισμό, μετατρέπω ένα συναίσθημα, μία στάση ή συμπεριφορά σε κάτι ακριβώς αντίθετο από αυτό που βιώνω, αλλά κοινωνικά αποδεκτό. Π.χ. κάποιος που έχει έντονα απωθημένες σεξουαλικές ενορμήσεις μπορεί να παρουσιάζεται ως ηθικολόγος και επικριτικός σε ό,τι αφορά το σεξ.
Λειτουργικοί:
Χιούμορ: Με το χιούμορ επιτρέπουμε την έκφραση αγχογόνων συναισθημάτων και ιδεών με εστίαση στην αστεία τους πλευρά. Συχνά λειτουργεί ως συνειδητός μηχανισμός και αποτελεί έναν από τους πλέον ώριμους και λειτουργικούς.
Πρόβλεψη: Χρησιμοποιείται ώστε να ελαττωθεί το άγχος πριν από ένα ψυχοπιεστικό ή απαιτητικό γεγονός και αφορά την προετοιμασία και τον ρεαλιστικό σχεδιασμό των πραγμάτων. Συνδέεται φυσικά με την ανάγκη ελέγχου.
Μετουσίωση: Αποτελεί θετικό μηχανισμό, κατά τον οποίο μεταστρέφω μη αποδεκτές τάσεις και ενορμήσεις σε κανάλια θετικά και αποδεκτά. Π.χ. μία τάση επιθετικότητας μπορεί να διοχετευθεί στον αθλητισμό ή σε έντονο καλλιτεχνικό έργο.
Αλτρουισμός: Η προσφορά υπηρεσιών στους άλλους (φιλανθρωπία, κοινωνικό έργο) μπορεί να προκαλεί ικανοποίηση και αυτοεπιβεβαίωση σε ένα άτομο, το οποίο ενδεχομένως έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση ή τρέφει άλλου είδους αρνητικά συναισθήματα για τον εαυτό του.
Καταστολή: Με τον μηχανισμό αυτό, είμαι σε θέση να απομακρύνω ένα πρόβλημα, σαν να το «βάζω στον πάγο», χωρίς όμως να το ξεχνάω, μέχρι να είμαι έτοιμος να το αντιμετωπίσω.
Όποιοι και αν είναι οι αμυντικοί μηχανισμοί που χρησιμοποιούμε, δεν θα πρέπει να τούς κρίνουμε ή να θεωρούμε ότι μάς κάνουν «προβληματικούς». Πρέπει πάντα να θυμόμαστε ότι οι μηχανισμοί αυτοί αναπτύχθηκαν στα πρώτα χρόνια της ζωής μας για να μάς προστατεύσουν και ότι μέχρι κάποια στιγμή το έκαναν πολύ καλά, ενδεχομένως, όμως, στο παρόν και στην ενήλικη ζωή να μάς δημιουργούν δυσκολίες. Ζητούμενο, λοιπόν, σε ένα πλαίσιο ευρύτερης αυτογνωσίας, είναι να αναγνωρίσουμε ποιες άμυνες χρησιμοποιούμε, πότε ενεργοποιούνται, από τι μάς προφυλάσσουν, να τις αποδεχτούμε, να εξετάσουμε κατά πόσον μάς εξυπηρετούν πια και να προσπαθήσουμε να τις μετριάσουμε ή να τις αντικαταστήσουμε με άμυνες πιο λειτουργικές για εμάς.
Κείμενο: Αγγελική Κονιδάρη
Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας MSc./Συνθ. Ψυχοθεραπεύτρια
►Βρείτε μας στο Facebook: shorturl.at/aknuQ
►Βρείτε μας στο Instagram: shorturl.at/vC079
►Βρείτε μας στο Linkedin: shorturl.at/isY08
►Επικοινωνήστε μαζί μας στο inmedhealth.gr@gmail.com
*Οι απόψεις των εθελοντών αρθρογράφων είναι απολύτως προσωπικές και δεν εκφράζουν απαραίτητα την άποψη του ιδιοκτήτη.
Βιβλιογραφία
Andrews, G., Singh, M., Bond, M. (1993). The defense style questionnaire. The Journal of Nervous and Mental Disease, 181(4), 246-256.
Freud, S. (2017). Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση (Ν. Μυλωνά: Μτφ.). Αθήνα: Νίκας
Freud, A. (1978). Το Εγώ και οι Μηχανισμοί Άμυνας (Θ. Παραδέλλης Μτφ.). Αθήνα: Καστανιώτης
0 Σχόλια